FILOZOFIA STAROŻYTNA

I. INICJATORZY (od czasów najdawniejszych do V w. p.n.e.)

1. Co znaczy "zaczynać się"?

Data, która budzi nasze wyjątkowe zainteresowanie, gdyż tak bardzo różni się od wszystkich pozostałych i zdaje się posiadać zasadnicze znaczenie, to data pierwsza, wskazująca początek filozofii. Tyle że trzeba wiedzieć, czego tak naprawdę mamy szukać.

a. Wieloznaczność kwestii początku. Przede wszystkim nie należy mieszać początku ze źródłem. Początek to punkt, od którego rozpoczyna się proces historyczny, i nic więcej. Źródło natomiast obecne jest nie tylko na początku, lecz zachowuje swe oddziaływanie we wszystkich późniejszych etapach rozwoju filozofii. Źródłem może być język, stan umysłu, pragnienie itd., ale nie pierwsze wydarzenie historyczne. Po wtóre, należy rozróżnić dwa rodzaje początku: 1) początek w dziedzinie filozofii, który oznacza przejście od nie-filozofii do filozofii właśnie, co zdarza się zawsze, ilekroć jakaś istota myśląca zaczyna filozofować; 2) początek w dziedzinie historii, który wskazuje przejście od epoki, gdy ludzkość nie miała filozofii, do okresu, kiedy zaczęła ona istnieć.

b. Jak zaczyna się filozofia? Nikt filozofii nie "odkrył", jak Kolumb Amerykę, ani nie "stworzył", jak Einstein teorię względności. Nie zawsze istniało samo słowo "filozof" i pierwsi filozofowie wcale nie określali się w ten sposób. W istocie są oni raczej inicjatorami (czyli - w dosłownym znaczeniu tego słowa - twórcami początków).

Dzieła tych pierwszych filozofów czasem trudno odróżnić od utworów poetyckich czy wypowiedzi ówczesnych uczonych, prawodawców oraz mędrców. Można je rozpoznać jedynie po tym, że ich autorzy postępują w sposób charakterystyczny dla filozofii: że badają zasady, pragną wiedzy dla samej wiedzy i odwołują się do rozumu. Jak powiedział Arystoteles, za "pierwszych filozofów" należy uznać tych, którzy "poszukiwali wiedzy dla poznania, a nie dla jakichś korzyści".1 Pojęcie uznania ma tutaj kapitalne znaczenie - w istocie uznajemy, że filozofia się zaczęła, na podstawie tego faktu, iż trwała dalej. Istnienie filozoficznego potomstwa jest jedynym, absolutnie niezbitym dowodem, że byli pierwsi filozofowie.