3. Wielkie punkty orientacyjne

około 2300 p.n.e.
- Egipt, szkoła teologiczna w Memfis; świat został "stworzony" przez boskie Słowo.

począwszy od 2000 p.n.e.
- Egipt: nieśmiertelność duszy.

około 1850 p.n.e.
- Abraham, "ojciec" ludu Izraela, osiedla się w krainie Kanaan.

około 1700 p.n.e.
- Babilonia: Kodeks Hammurabiego. Najsłynniejszy z kodeksów babilońskich. Zbiór przepisów prawnych mających zapewnić ład w stosunkach między ludźmi, opierający się na poszanowaniu bogów (i władcy, który staje się bogiem). Znajduje się w nim prawo talionu (zasada: oko za oko, ząb za ząb).

około 1500 p.n.e.
- Indie: zaczynają powstawać Wedy. Zbiór świętych pism Hindusów, uważany za dzieło absolutnego Słowa, które zostało przekazane przez proroków. Osadzone w realiach społeczno-kulturowych i religijnych Wedy mają wyrażać wieczną prawdę na temat wiecznego porządku świata. Początkowo kładą one nacisk na sprawy bogów i obrzędów religijnych, w wersjach późniejszych pojawiają się spekulacje na temat jedynej Zasady, która nigdy nie powstała i wykracza zarówno poza Byt, jak i Niebyt. Są tam również obecne liczne kosmologie (mity o pochodzeniu świata). A wreszcie - pojęcie brahman odsyłające do świętego słowa, energii kosmicznej i bezosobowego absolutu, które stanowią podstawę wszelkiej rzeczywistości. W związkach z brahmanem pozostaje atman, które stanowi o tożsamości każdego pierwiastka czy indywiduum.

około 1500-1450 p.n.e.
- Egipt: Hymn do Amona-Ra oraz Księga Umarłych. Pierwszy tekst, łącząc Amona, "boga stwórcę", i Ra, boga słońca, zawiera zarodki monoteizmu (którego wyznawcami byli przynajmniej kapłani). Tekst drugi przedstawia ideę "sądu serca", na którym ocenione zostają czyny zmarłego w życiu doczesnym, co jest wyrazem przekonania o istnieniu indywidualnej odpowiedzialności.

około 1360 p.n.e.
- Egipt: Amenhotep IV (Amenofis): dążenie do monoteistycznego kultu solarnego.

około 1250-1214 p.n.e.
- Izrael: Mojżesz, Exodus i Przymierze z Bogiem. Mojżesz czyni z Żydów naród (Izraela), wyprowadza ich z Egiptu (Exodus), nadaje im prawa polityczne i religijne oraz wtajemnicza w sprawy Boga, który zawiera z nimi Przymierze na górze Synaj. Zaczyna wówczas powstawać Biblia (ta biblia znaczy "księgi") w postaci pięciu podstawowych ksiąg (Pentateuch). I choć księgi zostały przeredagowane w kilku następnych okresach, poczynając od panowania króla Dawida, Mojżesz odgrywa tu wielką rolę.

Biblia uważana jest za pismo objawione, w tym wszakże znaczeniu, że Bóg natchnął wybranych pisarzy, mających swe własne, swoiste doświadczenie historyczne. W żadnym więc sensie nie jest to tekst podyktowany przez Boga pracowitemu skrybie. Ludzie, którzy przemawiają w boskim imieniu, są nade wszystko prorokami (posłannikami i tłumaczami, wypowiadającymi się za pomocą słów i znaków), a nie poetami-teologami czy mędrcami.

Wielcy filozofowie greccy nie znali Biblii. Gdy tekst stanie się znany poza granicami Izraela, okaże się, że zawiera on rzeczy, które mieć będą zasadnicze znaczenie filozoficzne. W szczególności chodzi tu o następujące sprawy:

-    Bóg Biblii nie jest ani nieokreślonym bóstwem, ani mieszkańcem Olimpu poddanym władzy przeznaczenia, lecz jest Bogiem jedynym, którego imienia nie wolno wymawiać (JHWH - tetragram, wypowiadany raz w roku przez Wielkiego Kapłana). Bóg ten jest stwórcą Wszechświata, a księga Machabeuszy (około 125 p.n.e.) wyjaśnia, że nie stworzył go z istniejącej wcześniej materii, nie jest więc demiurgiem-rzemieślnikiem.
-    Bóg stworzył człowieka na swój wzór i podobieństwo, jest on więc istotą wolną, stanowiącą jedność duszy i ciała. Istocie tej Bóg nakazał pracować i uczynić "powolną" sobie przyrodę, która nie zawiera nic boskiego. W ten sposób otworzyła się perspektywa historyczności.
-    Pochodzenia zła Biblia nie wyjaśnia ani niższością materii, ani za pomocą koncepcji, że istnieje zło samo w sobie, ani też - że zło jest skutkiem niewiedzy. Jest ono rezultatem upadku człowieka, gdy przekroczył on boski zakaz, chcąc samodzielnie decydować o tym, co dobre, a co złe.
-    Nakazy moralne z kolei są słowem, które Bóg kieruje do człowieka, i dlatego mają charakter absolutny, bezwarunkowy i praktyczny.

około 900-850 p.n.e.
- Izrael: przejście od monolatrii do monoteizmu. Dzięki prorokowi Eliaszowi Izrael stopniowo wznosi się od pojęcia jednego Boga do koncepcji Boga jedynego. W ten sposób przechodzi od względnego monoteizmu (Abraham) do monoteizmu zdecydowanego (około 620), by dojść do monoteizmu skrajnego (drugi Izajasz, około 550 p.n.e.).

począwszy od 800 p.n.e.
- w Grecji powstają miasta-państwa.

około 800-500 p.n.e.
- Chiny: Księga pieśni. Jest to pierwsze wielkie dzieło literatury chińskiej, w którym wyrażona zostaje idea, że Ziemia i Niebo są wobec siebie komplementarne. Mamy tu do czynienia ze źródłem słynnego biegunowego podziału na yin (symbol ziemi, mroku, kobiecości) i yang (symbol nieba, światła, męskości), które bezustannie oddziałując na siebie sprawiają, że rzeczywistość jest ciągłą zmianą, w której byt nie daje się oddzielić od swoich przejawów. Całość istnienia jednakże winna być pojmowana zgodnie z triadą: Niebo/Człowiek/Ziemia.

Ten sam okres
- Chiny: Yijing (lub I-cing, Księga przemian). Ta wielowarstwowa księga (najstarsze warstwy tekstu sięgają III tysiąclecia, najmłodsze - IV w. p.n.e.) dowodzi, że przedstawiwszy symbolicznie yang za pomocą linii ciągłej, a yin za pomocą linii przerywanej, można utworzyć 64 heksagramy reprezentujące "10 000 bytów" (całość rzeczywistości), co pozwala badać rzeczywistość w trakcie jej przemian.]

około 750 p.n.e.
- Grecja: Homer, Iliada i Odyseja, czyli "Biblia" Greków. Homer nadał formę istniejącym od dawna opowieściom (według Eratostenesa początek wojny trojańskiej miał miejsce w 1184 p.n.e.). W Iliadzie, której treść stanowią dzieje Agamemnona, króla Myken, dowodzącego wyprawą Achajów przeciw Troi, Homer pokazuje, że człowiek to istota opanowana przez namiętności i żądzę użycia, która niszczy wszystko na swojej drodze. Według niego, o doskonałości (cnocie) człowieka stanowi nade wszystko odwaga (przede wszystkim bitewna). Z kolei Odyseja pokazuje, jak doświadczenie podróży kształtuje "chytrego" czy "podstępnego" Odyseusza. Dla Greków Homer był skarbnicą, z której czerpali wskazania dotyczące wszystkich dziedzin ludzkiego życia.

około 700 p.n.e.
- Grecja: Hezjod, poeta-teolog. W swojej Teogonii Hezjod przedstawia powstanie bogów i świata. Według niego, na początku był chaos, czyli pierwotny, pozbawiony wszelkich kształtów bezład, który stopniowo się uformował. Z kolei w Pracach i dniach poeta głosi, że nasz gatunek został przez Zeusa skazany na życie w trudzie i dlatego człowiek musi pracować, jeśli ma postępować właściwie i nie popełniać nadużyć.

począwszy od 700-600 p.n.e.
- Indie: Upaniszady. Mamy tu do czynienia z ewolucją Wed w kierunku myśli filozoficznej, gdyż mędrzec na drodze doświadczenia wewnętrznego poznaje nie tylko siebie, lecz także prazasadę życia, dźiwa. Koncepcja reinkarnacji powstała mniej więcej na przełomie IX-VIII wieku, natomiast koncepcja karmy zrodziła się później (około 550). Ewolucja od jednej do drugiej przebiega w kierunku pesymizmu (życie na tym świecie jest pasmem cierpień) i pragnienia, by osiągnąć wyzwolenie. Stąd znaczenie, jakie przyznaje się tutaj ćwiczeniom ascetycznym prowadzącym do samooczyszczenia, pozwalającego uwolnić wieczne Ja od procesu stawania się.

około 650-500 p.n.e.
- Izrael: Dekalog (Dziesięcioro przykazań). Powstanie terminu "Dekalog" oznaczającego dwie listy "boskich przykazań" (Wj 20,2-17, Pwt 5,6-21), które są słowami Boga skierowanymi do jego ludu.

około 624 p.n.e.
- Grecja: prawa Drakona. Ten zbiór praw, słynnych z surowości, ustanawia sądy i wprowadza prawo pisane, zakazując indywidualnej zemsty.