XXXII 57. Pryncypat

Nowy ustrój rzymski, jaki wykształcił się po upadku republiki, nazywany jest pryncypatem. Jego nazwa pochodzi od stanowiska princepsa, czyli pierwszego senatora, które Oktawian przyjął i zachował do końca życia. Pryncypat stanowił połączenie faktycznej monarchii z ideologią oraz instytucjami republikańskimi i opierał się na "powszechnej zgodzie" (consensus universorum). Uprawnienia były w nim nadawane przez senat i lud. Cechy charakterystyczne tego ustroju to rządy osobiste (auctoritas) i głęboki szacunek dla tradycji (mores maiorum).

Oktawian formalnie sprawował w Rzymie władzę konsula (27-23 p.n.e.), jego zwierzchność nad resztą państwa to nie określone bliżej imperium. W praktyce stał on na czele armii i kierował polityką zagraniczną, posiadał też uprawnienia prokonsularne (imperium pro consulare) w prowincjach cesarskich, którymi zarządzali wyznaczeni przez niego legaci (legati Augusti pro praetore provinciae). Po rezygnacji z ubiegania się ponownie o konsulat Oktawian 1 VII 23 r. objął dożywotnio władzę trybuńską (tribunicia potestas) - nie będąc jednak trybunem, w związku z czym również trybuni nie mogli zgłaszać sprzeciwu wobec jego ustaw. Agryppa, otrzymując na 5 lat władzę trybuńską, stał się natomiast współregentem. W 22 r. p.n.e. po złożeniu konsulatu i związanych z nim zadań Oktawian August przejął nadzór nad zaopatrzeniem Rzymu (cura annonae) i drogami (cura viarum). W 19 r. otrzymał dożywotnio władzę konsularną (imperium consulare) i, na 5 lat, nadzór nad obyczajami (cura morum). Uzyskiwał on więc same uprawnienia, nie obejmując w istocie urzędów. Od 12 r. p.n.e. August był też najwyższym kapłanem (pontifex maximus), a w 2 r. p.n.e. otrzymał tytuł ojca ojczyzny (pater patriae).

W gestii senatu pozostał zarząd starymi, zromanizowanymi prowincjami (prowincje senatorskie) oraz skarbem państwowym (aerarium populi romani), bieżące finanse (fiscus) przejął natomiast princeps. Ekwici stali się arystokracją urzędniczą, wchodząc w skład osobistej ochrony cesarza, a także zasilając szeregi pretorian, prefektów i innych urzędników. Princepsowi doradzać mieli z kolei ludzie obdarzeni tytułem jego przyjaciół (amici Caesaris).