XLVI 92. Okres środkowobizantyński

Cesarz Herakliusz (610-41) dokonał zmiany tytułu cesarskiego z łacińskiego - Imperator na grecki - Basileus. Greka stał się wówczas także urzędowym językiem Cesarstwa. Herakliusz dokonał podziału obszaru Azji Mniejszej na okręgi militarne (temy), pod zarządem strategów, skupiających władzę wojskową i cywilną. Dzięki osiedlaniu żołnierzy powstała milicja chłopska (stratioci). Każdy stratiota był zobowiązany do służby pod bronią. W zamian otrzymywał dziedziczną posiadłość, z której czerpał środki na uzbrojenie i utrzymanie. Tworząc system tem Herakliusz zakończył dzieło zapoczątkowane przez cesarza Maurycego.

W 626 r. Herakliuszowi udało mu się obronić Konstantynopol przed Awarami i Słowianami oraz Persami atakującymi jednocześnie miasto od strony europejskiej i azjatyckiej. Dwa lata później (628) cesarz odniósł zwycięstwo nad Persami. Z powodu ciągłych najazdów Arabów, którzy zajęli miejsce Persów jako główni przeciwnicy Cesarstwa na Bliskim Wschodzie, Półwysep Bałkański został pozostawiony Słowianom, którzy wszakże za cesarza Konstansa II (641-68) uznali zwierzchność bizantyńską. Kolejne ataki Arabów na Konstantynopol (674-78, 717-18) zostały odparte.

Lata 717-802 r. to okres rządów dynastii syryjskiej (izauryjskiej) w Bizancjum. Pod wpływem wrogich obrazom sekt wschodnich, judaizmu oraz islamu, wybuchł wówczas spór dotyczący kultu obrazów w Kościele, który przyczynił się do poważnego osłabienia państwa. Czciciele obrazów, widzący w nich ważny symbol wiary i pośrednika w modlitwach do Boga, stawili gwałtowny opór, zwolennikom ich niszczenia (tzw. ikonoklastom) korzystając ze wsparcia papieża Grzegorza III.

W 740 r. Bizantyńczycy odnieśli zwycięstwo nad Arabami w bitwie pod Akroinon. Po nim nastąpiły wyprawy cesarza Konstantyna V (741-75), które walkę o przetrwanie państwa bizantyńskiego przemieniły w ciągłe wojny graniczne. Ekspansja Arabów została skierowana na północną Afrykę i Hiszpanię.

W 751 r. pada Rawenna. Wydarzenie to wyznacza koniec panowania bizantyńskiego w Italii. Pół wieku później cesarzowa Irena bezskutecznie starała się zapobiec koronacji cesarskiej Karola Wielkiego w 800 r. Oba wydarzenia przesądziły o związaniu papiestwa z państwem Franków. W 812 r. cesarz Michał I przyznał Karolowi Wielkiemu tytuł basileusa, uznając tym samym jego tytuł cesarski. W ten sposób Bizancjum straciło wcześniejszą wyłączność na reprezentowanie dziedzictwa Cesarstwa Rzymskiego.

W latach 820-67 cesarstwem rządziła dynastia armoryjska (frygijska). Arabowie zajęli wówczas Kretę. Ponowny rozkwit Bizancjum nastąpił w latach 842-67 pod rządami cesarza Michała III, po zakończeniu sporu o kult obrazów (843). Za jego panowania miała miejsce chrystianizacja ludów słowiańskich. Mnisi Konstantyn (Cyryl) i Metody (apostołowie Słowian) wyruszyli na Morawy [LIV 106]. W 865 r. przyjął zaś chrzest chan Bułgarii Borys (852-89) r., uznając zwierzchność patriarchy Konstantynopola (870).

W 863 r. cesarz Michał III odniósł zwycięstwo nad emirem Meliteny. Sukces ten zapoczątkował okres ofensywnej polityki Bizancjum w Azji.

W 867 r. Patriarcha Focjusz zerwał więzy Kościoła greckiego (prawosławnego) z Rzymem.