LVIII 114. Epoka rozbicia za dynastii T'ang i Sung

Lata 220-65 to tzw. Okres Trzech Królestw (Wei, Wu, Szu). Po przejściowym zjednoczeniu w latach 317-589 nastąpił podział na Chiny Północne i Południowe. Podczas gdy na północy obcy etnicznie najeźdźcy stworzyli 16 państw z chińską administracją i kulturą, na południu w latach 222-589 tzw. sześć dynastii kontynuowało chińskie tradycje państwowe. W Chinach rozprzestrzeniał się wówczas propagowany przez cesarza Liang Wu Ti buddyzm (w odmianie Mahajany). Pozycję mocarstwa osiągnęło w latach 420-588 tureckie państwo Toba (dynastia Wei). Po jego upadku dominującą pozycję zdobył wódz Jang Czien, który w latach 580-604 jako cesarz Wen (dynastia Sui) zjednoczył cały kraj. Cesarz Jang (do 618 r.) wprowadził system powoływania urzędników, oparty na wprowadzonych w 606 r. pisemnych egzaminach (system działał do XX w.). Zbudowano wówczas Kanał Cesarski, który połączył rzeki Jangcy i Huang-ho. Klęski militarne w wojnach z Turkami i Koreą doprowadziły do powstań, w rezultacie których do władzy doszła dynastia Tang (618-917).

Za panowania cesarza T'ai Tsunga (627-49) Chiny osiągnęły szczytową potęgę w swojej historii. Za jego czasów powstały samodzielne okręgi wojskowe dla ochrony granic cesarstwa. Cesarz T'ai pokonał Turków Wschodnich i zaatakował Koreę. U schyłku jego panowania osiemdziesiąt osiem ludów azjatyckich uznawało zwierzchność chińską. Nastąpił rozkwit gospodarki oraz arabskiego handlu zamorskiego i chińskiego handlu lądowego.

Również kultura chińska przeżywała wtedy okres wspaniałego rozkwitu. Liryka chińska osiąga szczyty w twórczości Wang Wei (699-759), Li T'ai-po (699-762), Tu Fu (712-70), Po Czü-i oraz Han Jü. Zbiór poezji t'angowskiej zawiera 48 900 utworów 2200 poetów. W 725 r. powstała Akademia Hanlin służąca kształceniu najwyższych urzędników. Rozpowszechnienie się w Chinach buddyzmu oddziaływało na literaturę i sztukę (malarstwo, plastyka). Pielgrzymki do miejsc świętych ułatwiały przenoszenie wpływów buddyjskich z Indii do Chin.

Ósmy wiek przyniósł pierwsze niepowodzenia, które rozpoczynają okres upadku imperium. W 751 r. Chiny poniosły klęskę w bitwie z wojskami arabskimi nad rzeką Talass. Kraj pustoszyły zbrojne powstania wspierane przez ludy Ujgurów, Kitanów, Tunguzów i Taiów.

W 790 r. państwo Tufan dokonało podboju Zachodnich Chin. Cesarstwo dodatkowo osłabiały prześladowania buddystów (844). Zupełne rozprężenie nastąpiło w latach 907-60, w epoce pięciu dynastii. Namiastką odrodzenia cesarstwa stało się narzucenie przez panującą w latach 960-1127 północną dynastię Sung (Liao) trybutu państwu Kitanów (dynastia Liao) i państwu Sia.

Cesarz Szen Tsung (1068-85) rozdzielił administrację cywilną i wojskową oraz wprowadził milicję ludową, aby poddać kontroli swych wodzów. Reformy te nie zapobiegły jednak katastrofie. Dżurdżenowie podbili północne Chiny i utworzyli tu państwo Jin (1125).

W latach 1127-1279 południowa dynastia Sung, płacąc trybut, z trudem zachowała niezależność, aż do najazdu mongolskiego. Mimo słabości politycznej był to okres świetności kultury i gospodarki Chin (wynaleziono saletrę, proch, race, druk i porcelanę). Nastąpił rozkwit prozy (prace geograficzne i historyczne, encyklopedie). Znaczącymi eseistami byli Ou-jang Siu i Sung Tung-p'o. Powstały akademie malarskie. Filozofia okresu Sung w oparciu o zasady konfucjanizmu stworzyła dogmatyczny system moralności politycznej. Pojawiła się też kultura ogólnochińska. Prekursorem języka nowochińskiego był "scholastyk" Czu Si (1131-1200).