LXXIX 173. Wojna domowa we Francji

Król Henryk II (1547-59) przyłączył do protestanckich książąt Rzeszy w walce przeciw Habsburgom, sam jednak prześladował francuskich protestantów - hugenotów. Jego śmierć ściągnęła na Francję głęboki kryzys. Niepełnoletni Franciszek II (1559-60), ożeniony z Katarzyną Medycejską, był całkowicie zależny od swych opiekunów, katolickich książąt Gwizjuszy (de Guise).

Po śmierci Franciszka II tron objął Karol IX (1560-74). Pozostawał w cieniu swej matki i regentki Katarzyny Medycejskiej, która wygrywała Burbonów (Antoni, król Nawarry) przeciw Gwizjuszom. Katarzyna wydała edykt w St. Germain uznający prawa hugenotów. Wywołało to wściekłość Gwizjuszy, którzy w 1562 r. zorganizowali rzeź hugenotów w Vassy. Wywołało to serię wojen religijnych, które w latach 1562-98 przetoczyły się przez Francję. W konflikt ingerowały państwa ościenne: Hiszpania wspierała Gwizjuszy, Anglia zaś hugenotów. Pomocy militarnej hugenotom udzielali również elektorzy Palatynatu i Hesji.

Po zamordowaniu przywódców obu stronnictw arystokratycznych - Franciszka Gwizjusza i Ludwika Kondeusza (Condé) - zastąpili ich Henryk Gwizjusz i adm. Coligny, którzy kontynuowali walkę. Do trzeciego "stronnictwa polityków" należał Jean Bodin (1530-96), autor dzieła "Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej" (Six livres de la République, 1576). Jego teza o suwerenności państwa przyczynia się do późniejszego rozwoju absolutyzmu we Francji i innych państwach europejskich.

W 1570 r. został zawarty pokój w St. Germain. Na jego mocy hugenoci otrzymali cztery twierdze. Coligny przekonał króla do polityki antyhiszpańskiej. Katarzyna Medycejska wykorzystała wesele swej córki Małgorzaty z Henrykiem z Nawarry do usunięcia adm. Coligny'ego i hugenotów. W nocy z 23 na 24 VIII 1572 r. (Noc św. Bartłomieja; "krwawe gody paryskie") wymordowano ok. 20 000 hugenotów (w tym 3000 w Paryżu). Hugenoci utrzymali się jednak w La Rochelle i na południu Francji rozpoczęli tworzenie własnej organizacji militarnej. Król Henryk III (1574-89), który objął rządy po Karolu IX porzuciwszy tron polski uległ ich naciskom i edyktem z Beaulieu, zagwarantował im bezpieczeństwo (1576). Gdy hugenota Henryk z Nawarry uznany został formalnie następcą tronu, Liga Katolicka (Henryk Gwizjusz) zawarła wymierzone przeciw niemu przymierze z Hiszpanią (1584).

W latach 1585-89 Francję niszczyła "wojna trzech Henryków o Paryż". Król Henryk III, który rozkazał zamordować Henryka Gwizjusza i zgodził się, by po jego śmierci na tronie zasiadł Henryk z Nawarry, sam również zginął, zasztyletowany przez fanatycznego dominikańskiego mnicha Jacques'a Clementa.

Henryk z Nawarry, który panował jako Henryk IV Bourbon (1589-1610) walczył z Ligą i wojskami hiszpańskimi. W 1593 r. przeszedł na katolicyzm ("Paryż wart jest mszy!") i w ten sposób zakończył wojnę. W 1598 r. wydał on tolerancyjny Edykt Nantejski gwarantujący hugenotom wolność sumienia, ograniczone swobody religijne, zrównanie w prawach politycznych oraz tzw. miejsca bezpieczeństwa, w tym kilka twierdz (np. La Rochelle).

Francja pozostała krajem katolickim, lecz z zachowaniem prawa politycznych i wyznaniowych mniejszości protestanckiej. Monarchia zwyciężyła arystokrację. Minister Sully uporządkował stosunki rolne i finanse Francji. Systematycznie podnosił się poziom handlu i rzemiosła. W XVII w Francja zdobyła też swą pierwszą kolonię w Kanadzie.