LXXXVI 207. Absolutyzm oświecony w Austrii

Cesarzowa Maria Teresa (1740-80) w realizowanym przez siebie programie naprawy państwa naśladowała swego pruskiego przeciwnika, Fryderyka II. Modernizację państwa utrudniały jednak społeczne, polityczne i gospodarcze różnice między krajami monarchii. W jednolite, nowoczesne państwo urzędnicze została przekształcona tylko austriacko-czeska część cesarstwa. Wprowadzono podział na gubernie i okręgi oraz powszechne opodatkowanie na podstawie spisów ludności i szacunku powierzchni gruntów (tzw. terezjańskie katastry).

Protestanci i Żydzi nie posiadali pełnych praw obywatelskich. Kościół pozostawał pod pełną kontrolą państwa (pisma papieskie wymagały akceptacji cesarskiej tzw. placet regium). W 1768 r. wprowadzonio jednolite prawo karne (Nemesis Theresiana).

W szkolnictwie monopol jezuitów został złamany po rozwiązaniu zakonu (1773). Szkoły ludowe, rzemieślnicze, akademie wojskowe, inżynieryjne i handlowe służyły podniesieniu edukacji zawodowej.

Rzeczywistą centralizację państwa miały przynieść jednak dopiero pośpieszne i radykalne reformy przeprowadzone w latach 1765-90 przez syna Marii Teresy, Józefa II (w Austrii do 1780 r. był on współregentem swej matki). Wprowadził on w całym państwie jednolitą administrację z niemieckim językiem urzędowym. W 1781 r. zniósł poddaństwo i przymus cechowy. Wydał patent tolerancyjny, który nie zrównywał jednak prawnie wyznań.

Józef II przeprowadził też reformę kościelną, dokonując likwidacji (kasaty) "bezczynnych" zakonów (1300 klasztorów). Księża mieli być odtąd kształceni i opłacani przez państwo, które przejęło też kontrolę nad wszystkimi szkołami i instytucjami dobroczynnymi. Wprowadzono śluby cywilne. Chociaż "józefinizm" (koncepcja kościoła państwowego) upadł ostatecznie w Austrii, lecz jego idee były żywe jeszcze w XIX w.

W reakcji na reformy józefinskie, ludy cesarstwa wystąpiły w obronie swych tradycji i przywilejów. Powstanie w austriackich Niderlandach (1787) wywołało niepokoje w całym państwie, szczególnie na Węgrzech. W 1790 r. od Austrii oderwała się Republika Zjednoczonych Prowincji Belgii. Większość reform odwołał jeszcze sam Józef II. Jego brat i następca Leopold II (1790-92), aby ratować cesarstwo, zgodził się na dalsze ustępstwa.